عطار، شاعر نامدار ناشناخته!

شیخ فرید‌الدین محمدبن ابراهیم، مشهور به «عطار نیشابوری»، در شمار نامدارترین و تأثیرگذارترین شعرا و عرفای بزرگ و ممتاز ادب پارسی است که آثار وی از دیرباز تا کنون همواره مورد رویکرد صاحبدلان و اصحاب خرد و اندیشه قرار داشته است.

عطار، شاعری متفکر و دردمند است که دارای ذهنی نقاد و پرسشگر و جانی شیفته و ناآرام است. از این رو حیات او سرشار است از طلب و حرکت. به همین خاطر، همراهی با پیر فرزانه‌ای چون او که به چندین و چند هنر آراسته است، گام نهادن در طریق سفری است سرشار از زیباترین جلوه‌های معنوی و عرفانی. چنان که جناب استاد دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، عطار را شاعر سفرهای روحانی دانسته‌اند.

در خصوص زندگی و احوال عطار، اطلاعات چندانی به آیندگان نرسیده است و آنچه که از او، از درواز‌ه‌های زمان عبور کرده، آینده‌ای از واقعیت و افسانه است و به نظر می‌رسد دوستداران عطار گاه در ترسیم سیمای او به غلّو متوسل شده‌اند؛ بی‌آنکه عنایتی به این حقیقت داشته باشند که عطار آنقدر بزرگ هست که به چنین ستایش‌ها و مبالغه‌ها بی‌نیاز باشد.

«عطار، علوم زمان خود را، فقه، حدیث، تفسیر، فنون ادبی، حکمت، کلام، طب و نجوم می‌دانست و به اقتضای پیشه‌ی خود در گیاه‌‌شناسی بصیرت داشت و خواص داروها را می‌شناخت».

عطار، گاه در لابلای آثار خویش، درباره‌ی زندگانی و احوال خود نیز سخن گفته است که به عنوان مثال می‌توان به طبابت و میزان آگاهی او از علوم زمانه‌اش آگاهی یافت؛ چنان‌که در «اسرارنامه» داستانی از طبابت خویش نقل می‌کند و یا در مقدمه‌ی «مصیبت‌نامه» پیشگفتاری در شرح وظایف الاعضا دارد.

آنچه از چنین اشارت‌هایی استفاده می‌شود این که عطار در زمینه داروسازی و پزشکی بسیار مشهور بوده و مراجعات مردم برای معالجه، چنان فراوان بوده که خود در این باره گفته است:

به داروخانه پانصد شخص بودند

که در هر روز نبضم می‌نمودند

هرچند که برخی، به کار بردن چنین رقمی را از سوی عطار اغراق‌آمیز دانسته‌اند؛ اما تردیدی وجود ندارد که عطار در زمانه‌ی خویش از عالمان طراز اول مورد توجه و وثوق بوده است.

بی‌گمان، عطار در زمره‌ی یکی از بزرگترین نوابغ بشریت قرار دارد که به جمیع علوم عصر خویش احاطه داشته و در این زمینه به صورت علمی و عملی فعایت‌های گسترده و مؤثری داشته است.

پیرامون آثار عطار، تذکره‌نویسان هر یک سخنی گفته‌اند؛ چنان‌که رضا قلی‌خان هدایت 190، قاضی نوراله شوشتری 114 و دولتشاه 40 کتاب به او نسبت داده‌اند که استاد بدیع‌الزمان فروزانفر چنین اعداد و ارقامی را بیرون از تحقیق می‌دانند. هرچند که عطار بسیار پر کار بوده و خود نیز خویش را «پرگوی» و «بسیارگوی» خوانده است.
البته این نکته را نیز نباید از خاطر دور داشت که در نتیجه حمله‌ی ویرانگر و فاجعه‌آفرین مغول‌ها به ایران- که بنا به قولی در این هجوم وحشیانه، عطار نیز به شهادت رسیده است- بسیاری از آثار مکتوب، از جمله آثار عطار نیز نابود و یا در طی دوران دستخوش تاراج زمان شده است.

با این حال آنچه که از عطار برای آیندگان به یادگار مانده، بیانگر وسعت‌نظر، دانش کم نظیر و عمق اندیشه‌ای دارد که به راستی شگفت‌انگیز و اثربخش بوده است.

اگرچه بیشتر، عطار به عنوان شاعری عارف مسلک اشتهار یافته است؛ اما جایگاه و مرتبه‌ی این شخصیت بزرگ را تنها در این حد و حدود نباید محدود و منحصر دانست؛ زیرا عطار در تمامی علوم عصر خویش صاحبنظر بوده و به علاوه در زمینه‌های دیگر نیز اطلاعاتی را فراهم آورده که گاه چه بسا آنچه او گفته یا به رشته‌ی تحریر در آورده، یگانه منبع و ارزشمندترین سند پیرامون شخص، اشخاص، فرقه‌ها و یا موضوعاتی است که به عصر او مربوط است و یا این که به روزگار او نـــزدیک بوده و او به سبب مطالعه‌ی نسخه‌های نزدیک‌تر به زمان وقوع، به آن وقوف داشته است و این نسخ بعدها از بین رفته است.

کتاب ارزنده‌ی «تذکره الاولیاء» یکی از آثار ارزنده عطار است که علاوه برآن که یک شاهکار ادبی در حوزه نثر پارسی است، در زمینه‌ی شرح حال نویسی و بیان دقایقی از اوضاع و احوال عرفانی نامدار آن عصر نیز مرجعی گران‌بها و قابل استناد است.

علامه قزوینی «تذکرهًْ‌الاولیاء» را اثری دارای تأثیر بسیار قوی، بسیار عظیم و عدیم النظیر به لحاظ سادگی و شیرینی در بالاترین درجه برشمرده است.

اثری که با ذکر قریب به یکصد تن از بزرگان، مشایخ و عرفای ایران و اسلام همراه است و با ذکر ابن محمدجعفر الصادق(ع) آغاز و با ذکر امام محمدباقر(ع) به پایان می‌رسد.

عطار، شاعر دین باور و پایبند به اخلاق است. او بسیاری از آثار و اشعار خود را با ذکر پروردگار یکتا آغاز کرده و به انجام می‌رساند. به علاوه، بسیاری از اشعار او با الهام از آیات قرآن کریم سروده شده، و یا از احادیث و روایات سرچشمه گرفته است.

بزرگترین و شاخص‌ترین اثر ادبی عطار را «منطق‌الطیر» به شمار می‌آورند که اثری منظوم، رمزگونه و تمثیلی در 4600 بیت است و عطار آن را با توحید آغاز و در فناء فی‌الله به پایان آورده است.

این کتاب که به دیگر زبان‌های جهان نیز برگردانده شده، اثری جذاب، عمیق و بسیار هوشمندانه‌ است که به نحو اعجاب انگیزی مخاطب را با خویش همسفر می‌سازد و به لحاظ بهره‌گیری از سمبولیسم و نگاه ژرف شاعر، از دیر هنگام مورد تحسین و تمجید سخنوران و عطار پژوهان قرار داشته است.

«پروفسور هلموت ریتر» پژوهشگر و از عطار پژوهان نامدار غربی که به شدت علاقه‌مند به عطار بوده و به این سبب کتاب «دریای جان» را در شرح اندیشه‌های بلند این شاعر عارف به رشته‌ی نگارش درآورده است؛ یکی از ویژگی‌های عطار را در آزاد اندیشی او بر می‌شمارد و با اشاره به مطالعات خویش در آثار دیگر شاعران همچون عطار، نگاه تند و آتشین و ستم ستیز عطار را می‌ستاید.

به این اعتبار می‌توان گفت که علاوه بر همه‌ی محسنات، عطار شاعری حق‌جو، حق‌گو، منتقد و معترض نیز بوده است که با ارباب ثروت و قدرت سرسازش نداشته و در داستان‌های اجتماعی خویش که گاه به عرصه‌ی طنز تلخ و گزنده نزدیک می‌شده، بر آنان می‌شوریده است. هر چند، زمانه‌ای که عطار در آن می‌زیسته، سعه‌ی صدر و ظرفیت درک اندیشه‌ها و پرسش‌های ذهن‌سوز و توان‌فرسای او را نداشته و لذا عطار با کمال فراست و زیرکی برای بیان اعتراض‌ها و یا سؤال‌های فلسفی خویش به مجانین متوسل و حرف‌های بزرگ خویش را از زبان دیوانگان بیان کرده است، چرا که در شرع و عرف، دیوانه هرجی نباشد.

در واقع می‌توان گفت که عطار با بیان حقایق تلخ و دشوار زمانه خویش از زبان مجانین، کوشیده است تا به رسالت و تکلیف خود در برابر خدا و اجتماع عمل کرده و علاوه بر روشنگری در جامعه، تصویر روشن از روزگار خویش برای عصرها و نسل‌های بعد به جا بگذارد.

برخلاف تلاش‌های عده‌ای که کوشیده‌اند تا عطار را به تصوف، گوشه‌گیری و رهبانیت بچسبانند و او را شاعری خلوت گزین و مردم گریز معرفی کنند؛ آنچه از آثار این شاعر آرمان‌گرا و ارزش مدار استفاده می‌شود، آن است که او سخن سرایی دانشمند، سخنوری معتقد و متعهد و دوستدار راستین انسانیت و عدالت است. به عبارت دیگر، عطار را نمی‌توان به عنوان شاعری برج عاج‌نشین محسوب کرد که با دردها و مشکلات آدمی بیگانه است.

عطار، سعادت و رستگاری فرد را از جامعه جدا نمی‌داند و ستایشگر وحدت و یکپارچگی است. آن‌چنان‌که از سی مرغ «سیمرغ» می‌آفریند.

بسیار جای تعجب است که از میان این همه حکایت و اشارات نمادین، جنبه‌ی اجتماعی و انتقادی موجود در آثار عطار مغفول مانده و عده‌ای با تأکیدهای مکرر بر این نکته که آثار عطار آثاری صرفاً و عمدتاً عرفانی و قابل فهم خاص است، تلاش دارند تا از راهیابی آثار و اندیشه‌های این شاعر درد آشنا و مردم‌نواز به میان توده‌های جامعه خودداری کنند.

عطار، شاعری است که می‌بایست باز شناخته شود و پرده‌هایی را که قرون و اعصار بین او و ما آویخته، باید کنار زد تا چهره‌ی حقیقی و صمیمی او را بی‌هیچ نقاب و القایی به تماشا نشست.

کامران شرفشاهی- روزنامه اطلاعات